Әкімшілік өндіріс

2021 жылғы 1 шілдеден бастап Қазақстан Республикасында "Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі" заңды күшіне енді, мемлекеттік органдар, әкімшілік органдар, лауазымды адамдар, сондай-ақ жеке және заңды тұлғалар осы Кодексте реттелетін қатынастардың қатысушылары болып табылады.
Әкімшілік рәсімге қатысушының әкімшілік актіге сотқа дейінгі әкімшілік тәртіппен шағым жасауға құқығы бар және сотқа жүгінуге сотқа дейінгі тәртіппен шағым жасалғаннан кейін жол беріледі.
Әкімшілік сот ісін жүргізуді мамандандырылған аудандық және оларға теңестірілген әкімшілік соттар жүзеге асырады. Жария-құқықтық қатынастардан туындайтын даулар Әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібімен соттардың соттауына жатады.
Әкімшілік сотта әкімшілік іс талап арыз негізінде қозғалады.
Сотқа берілетін талап қоюлар: дау айту туралы талап қоюлар-егер қабылданған ауыртпалық салатын әкімшілік актімен құқықтар, бостандық пен заңды мүдделер бұзылса, онда талап қоюшы әкімшілік актінің толық немесе оның қандай да бір бөлігінің күшін жоюды талап ете отырып, дау айту туралы талап қоюға құқылы.
Мәжбүрлеу туралы талап - арыздар: талап қоюшы қабылдаудан бас тартылған не әкімшілік органның, лауазымды адамның әрекетсіздігі себебінен қабылданбаған қолайлы әкімшілік актіні қабылдауды талап ете алады.
Іс-әрекет жасау туралы талаптар: іс-әрекет жасау туралы талап қою бойынша талап қоюшы әкімшілік актіні қабылдауға бағытталмаған белгілі бір іс-әрекеттер жасауды немесе осындай іс-әрекеттерден қалыс қалуды талап ете алады. Іс-әрекет жасау туралы талап қою бойынша талап қоюшы Әкімшілік акт заңда белгіленген мерзімде осы нысан бойынша әкімшілік актіні қабылдамау салдарынан қабылданған деп танылған жағдайда, заңда көзделген тиісті құжатты ұсынуды да талап ете алады.
Тану туралы талап: тану туралы талап бойынша талапкер қандай да бір құқықтық қатынастардың болуын немесе болмауын мойындауды талап етуі мүмкін.
Соттарда әкімшілік істер бойынша сот талқылауы ауызша жүргізіледі, сот тараптардың келісімімен әкімшілік істі жазбаша талқылауда қисынды мерзімде, бірақ талап қойылған күннен бастап үш айдан аспайтын мерзімде қарауға құқылы.
Талапкер, жауапкер, мүдделі тұлға және прокурор әкімшілік процеске қатысушылар болып табылады. Әкімшілік сот ісін жүргізуде өкілдік ету Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің қағидалары бойынша жүзеге асырылады.
Сот талқылауы жауапкердің міндетті қатысуымен өтеді, жауапкер келмеген жағдайда сот әкімшілік істі қарауды кейінге қалдырады. Сот жауапкерді ақшалай өндіріп алуға тартуға, ал қайтадан келмеген жағдайда әкімшілік істі оның қатысуынсыз қарауға құқылы. Егер бұл әкімшілік істі толық, объективті және жан-жақты қарауға кедергі келтірмеген жағдайда, әкімшілік істі жауапкер болмаған кезде талқылауға жол берілуі мүмкін. Сот талапкерге сот талқылауына тікелей қатысу мүмкіндігін беруге міндетті. Соңғысының дәлелсіз себептермен келмеуі әкімшілік іс ол болмаған кезде қарауға кедергі болмайды. Мүдделі тұлғалар соттың бастамасы бойынша не әкімшілік процеске қатысушының өтінішхаты бойынша әкімшілік іске қатысуға тартылуы мүмкін.
Сот талқылауы барысында сот әкімшілік қалауы шектерінің асып кетпегенін және олардың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген әкімшілік актіні қабылдау мақсаттарына сәйкестігін (мөлшерлестігін) тексеруге міндетті.
Талап қою түріне қарамастан, талап қоюшы өзінің құқықтарының, бостандықтары мен заңды мүдделерінің бұзылғаны туралы өзіне белгілі болған уақытты, сондай-ақ келтірілген залалдардың мөлшерін дәлелдеуге міндетті. Дәлелдеу ауыртпалығын: дау айту туралы – ауыртпалықты әкімшілік актіні қабылдаған жауапкер; мәжбүрлеу туралы талап қою бойынша – сұралып отырған әкімшілік актіні қабылдаудан бас тартуға негіз болған фактілер бөлігінде жауапкер және өзі үшін қолайлы әкімшілік актіні қабылдауды негіздейтін фактілер бөлігінде талап қоюшы көтереді. Егер жауапкер нақты жағдайда талап қоюшы қалаған әкімшілік актінің шығарылуын болдырмайтын нақты жағдайлардың болуына сілтеме жасаса, мұндай шарттарды дәлелдеу жөніндегі міндет осы жауапкерге жүктеледі; іс – әрекет жасау туралы талап қою бойынша – сұралып отырған іс-әрекетті (әрекетсіздікті) жасаудан бас тарту үшін негіз болған фактілер бөлігінде жауапкер және талап қоюшы өзі үшін қолайлы фактілер бөлігінде; тану туралы талап қою бойынша-талап қоюшының іс-әрекеттің (әрекетсіздіктің) болуын немесе болмауын растайтын фактілер
күші жоқ ауыртпалық салатын әкімшілік актінің, сондай-ақ қандай да бір жасалған әрекеттің (әрекетсіздіктің) заңдылығын негіздейтін фактілер бөлігінде қолданылады. Жауапкер әкімшілік актіде айтылған негіздемелерге ғана сілтеме жасай алады. Егер барлық дәлелдемелерді зерттегеннен кейін әкімшілік істің нәтижесіне негіз болатын қандай да бір факт дәлелденбесе, онда әкімшілік істі қарау мен шешу нәтижелерінің теріс салдарын осы фактіні дәлелдеу ауыртпалығын көтеретін тарап көтереді.
Әкімшілік сот ісін жүргізу соттың белсенді рөлі негізінде жүзеге асырылады. Сот әкімшілік процеске қатысушылардың түсініктемелерімен, мәлімдемелерімен, өтінішхаттарымен, олар ұсынған дәлелдермен, дәлелдемелермен және әкімшілік істің өзге де материалдарымен шектелмей, әкімшілік істі дұрыс шешу үшін маңызы бар барлық нақты мән-жайларды жан-жақты, толық және объективті зерттейді. Судья өз пікірін білдіруге құқылы
әкімшілік істің нақты және (немесе) заңды тараптарына қатысты құқықтық негіздемелер бойынша алдын ала құқықтық пікір. Сот өз бастамасы немесе әкімшілік процеске қатысушылардың уәжді өтінішхаты бойынша әкімшілік сот ісін жүргізу міндеттерін шешуге бағытталған қосымша материалдар мен дәлелдемелерді жинайды.
Әкімшілік сот ісін жүргізуде қарау кезеңдері мынадай негізгі сатылардың дәйекті өтуінен тұрады: талап қоюды сотта тіркеу; келіп түскен әкімшілік іс бойынша соттың іс-әрекеті және алдын ала тыңдау; сот талқылауы; сот шешімін шығару, оны жария ету және түсіндіру; сот шешімін орындау және сот бақылауы.
Сот шығарған актіні барлық мемлекеттік органдар, жергілікті өзін-өзі басқару органдары, лауазымды адамдар, жеке тұлғалар және олардың бірлестіктері, заңды тұлғалар орындау міндеттілігі Қазақстан Республикасы Конституциясының 76-бабында, сондай-ақ ҚР Азаматтық іс жүргізу кодексінің нормаларында көрсетілген.
ҚПК-дағы ерекшелік оның сот бақылауы және одан туындайтын іс жүргізу мәжбүрлеу шаралары түріндегі салдары болып табылады, оның шараларының бірі ақшалай өндіріп алу болып табылады. Сот айыппұл түріндегі процестік мәжбүрлеу шараларын, оның ішінде сот шешімін орындамағаны үшін де қолдануға құқылы, ал бұрын АІЖК-де мұндай норма болмаған. Бұдан басқа, сот әрбір әрекет (әрекетсіздік) үшін ақшалай өндіріп алуды қолдануға құқылы, бұл пәрменді шара болып табылады.
Сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін үш жұмыс күні ішінде сот оны орындау үшін жауапкерге жібереді.
Сот әкімшілік процеске қатысушылардың негізделген өтінішхаты бойынша, сондай-ақ өз бастамасы бойынша, егер неғұрлым кешірек орындау әкімшілік процеске қатысушының құқықтарына елеулі зиян келтірсе не қиын болса немесе мүмкін болмаса, сот шешімін дереу орындауға жіберуге құқылы.
Сот әкімшілік істің мән-жайларын тікелей зерттеу нәтижелеріне негізделген өзінің ішкі сенімі негізінде шешім шығарады. Егер шешім сот отырысында сотқа ұсынылған дәлелдемелерді жан-жақты және объективті зерттеу негізінде шығарылса, ол негізді деп танылады.

Абай Шәріпбаев,
аудандық соттың судьясы.