КАНДИДАТТАР МЕН САЙЛАУШЫЛАР ТУРАЛЫ

ХРОМТАУ АУДАНДЫҚ АУМАҚТЫҚ САЙЛАУ КОМИССИЯСЫНЫҢ ТӨРАҒАСЫ СЕРЕК САМАТҰЛЫ САҒЫМБАЕВ ҚР ПАРЛАМЕНТІ МӘЖІЛІСІ МЕН МӘСЛИХАТТАРЫ ДЕПУТАТТАРЫНЫҢ АЛДАҒЫ САЙЛАУЫ ЖӨНІНДЕГІ СҰРАҚТАРҒА ЖАУАП БЕРДІ.

- Республика, облыс және аудан деңгейінде сайлауға дайындықты және бақылауды кім жүргізеді?

- Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын әзірлеу мен өткізуді Қазақстан Республикасының Орталық сайлау комиссиясы, аумақтық және учаскелік сайлау комиссиялары ұйымдастырады. Мәслихаттар депутаттарын сайлауды ұйымдастыру және өткізу кезінде ҚР ОСК аумақтық сайлау комиссиялары қызметінің "Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы" ҚР Конституциялық заңының талаптарына сәйкестігін бақылауды жүзеге асырады және бұзушылықтар анықталған жағдайда олардың шешімдерінің күшін жояды. Мәслихаттар депутаттарын сайлауды әзірлеу мен өткізуді аумақтық және учаскелік сайлау комиссиялары ұйымдастырады. Олар өз қызметін алқалылық, жариялылық және ашықтық негізінде жүзеге асырады.

- Депутаттар сайлауын дайындау және өткізу кезеңінде аумақтық сайлау комиссиялары қызметінің бағыттары қандай?

-Олар әкімшілік-аумақтық бірлік аумағында сайлау туралы заңнаманың орындалуын бақылауды жүзеге асырады; Парламент Мәжілісі депутаттарының сайлауын дайындау мен өткізуді қамтамасыз етеді; партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялардың сенім білдірілген адамдарын тіркейді, оларға тиісті куәліктер береді. Бұдан басқа, төменгі аумақтық және учаскелік сайлау комиссияларының қызметіне басшылық етеді, олардың шешімдерінің күшін жояды және тоқтата тұрады; тиісті әкімшілік-аумақтық бірлік шегінде құрылған барлық сайлау комиссияларының ҚР ОСК шешімдерін орындауын ұйымдастырады. Сондай-ақ учаскелік сайлау комиссияларының қызметі үшін қажетті материалдық-техникалық жағдайлардың жасалуын бақылайды. Аумақтық сайлау комиссиялары учаскелік сайлау комиссияларының шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) арыздар мен шағымдарды қарайды. Олардың мүшелері сайлауды әзірлеу мен өткізуге байланысты мәселелер бойынша сайлау комиссияларының, мемлекеттік органдар мен ұйымдардың есептерін, сондай-ақ сайлау туралы заңнаманы сақтау мәселелері бойынша қоғамдық бірлестіктер органдарының ақпаратын тыңдауға құқылы. Соның ішінде олар сайлаушылар және сайлау учаскелерінің шекаралары туралы мәліметтердің өзектілігі мен анықтығын, дауыс беруге арналған сайлаушылар тізімдерінің уақтылы әрі дұрыс жасалуын және олардың барша жұрттың танысуы үшін ұсынылуын бақылайды; сайлау туралы заңнаманы түсіндіруді ұйымдастырады; сайлау процесіне қатысушыларды оқытуды ұйымдастырады және жүргізеді; Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады. COVID-19 коронавирустық инфекциясының таралуына байланысты қауіптердің алдын алу, сайлау науқаны кезінде санитариялық-эпидемиологиялық қауіпсіздікті және азаматтардың денсаулығын қорғауды қамтамасыз ету мақсатында сайлау комиссияларының мүшелері бас мемлекеттік санитариялық дәрігерлер белгілеген ұсынымдардың орындалуын қамтамасыз етеді.

- Кім депутат бола алады? Үміткерлерге қандай талаптар қойылады?

- Қазақстан Республикасының азаматтығында тұратын және оның аумағында соңғы он жыл бойы тұрақты тұрып жатқан адам Парламент депутаты бола алады. 25 жасқа толған адам Мәжіліс депутаты бола алады. Қазақстан Республикасының 20 жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады. Республика азаматы бір мәслихаттың ғана депутаты бола алады. Сот іс-әрекетке қабілетсіз деп таныған, сондай-ақ сот үкімі бойынша бас бостандығынан айыру орындарында отырған азаматтардың сайлауға және сайлануға құқығы жоқ. Соттылығы заңда белгіленген тәртіппен өтелмеген немесе алынбаған адам; сыбайлас жемқорлық қылмыс және сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасауда кінәсі заңда белгіленген тәртіппен сот деп танылған адам Парламент, мәслихаттар депутаттығына кандидат бола алмайды.

- Мәслихат депутаттығына кандидаттарды ұсыну қалай жүргізіледі?

- Партиялық тізімдер бойынша сайланатын мәслихаттар депутаттығына кандидаттар ұсыну құқығы саяси партияларға тиесілі. Тиісті әкімшілік-аумақтық бөлініс мәслихатының депутаты болып сайлану үшін адамдарды партиялық тізімге енгізу саяси партияның тиісті филиалының (өкілдігінің) жоғары басшы органы мүшелері жалпы санының көпшілік даусымен жүргізіледі. Жоғары басшы органның шешімі азаматтың партиялық тізімге енгізуге келісімі туралы өтінішімен бірге тиісті аумақтық сайлау комиссиясына жіберіледі. Саяси партиялардың өздерінің мүшелері болып табылмайтын адамдарды партиялық тізімдерге енгізуге құқығы жоқ. Адамдарды партиялық тізімге орналастыру тәртібі саяси партияның тиісті филиалының (өкілдігінің) жоғары басшы органының шешімімен айқындалады. Саяси партияның мүшесі партиялық тізімді тиісті аумақтық сайлау комиссиясына тиісті филиалдың (өкілдіктің) жоғары басшы органының партиялық тізімді ұсыну туралы хаттамасынан үзінді көшірмемен бір мезгілде ұсынады. Өкілдің өкілеттіктері тиісті құжаттармен расталуға тиіс.

- Мәслихаттар депутаттығына кандидаттардың партиялық тізімдерін тіркеу қалай жүзеге асырылады?

- Саяси партиялар ұсынатын партиялық тізімдерді тіркеуді тиісті аумақтық сайлау комиссиялары жүзеге асырады. Сайлау күнінен екі ай бұрын басталады және сайлау тағайындалған кезде белгіленген мерзімде аяқталады. Қазақстан Республикасы мәслихаттары депутаттарының кезекті сайлауы 2021 жылғы 10 қаңтарға белгіленген. Аумақтық сайлау округі бойынша тіркеуге бір саяси партиядан бір ғана тізім жіберіледі, онда әйелдер мен 29 жасқа толмаған адамдардың саны оған енгізілген адамдардың жалпы санының кемінде 30%-ын құрауы тиіс. Партиялық тізімдегі кандидаттардың санына шек қойылмайды. Партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялар өз қаражатынан жергілікті атқарушы органдардың шотына партиялық тізімге енгізілген әрбір адам үшін Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген ең төмен жалақының бес еселенген мөлшерінде сайлау жарнасын енгізеді. Егер сайлау қорытындылары бойынша ол дауыс беруге қатысқан сайлаушылар дауысының кемінде жеті пайызын жинаған жағдайларда, сондай-ақ жалғыз кандидат қайтыс болған жағдайда партиялық тізім енгізілген жағдайда, жарна партияға қайтарылады. Қалған барлық жағдайларда жарна қайтарылуға жатпайды және республикалық бюджет кірісіне алынады.

- Аумақтық сайлау комиссиясы партиялық тізімді тіркеуден бас тарта ала ма немесе тіркеу туралы шешімнің күшін жоя ала ма?

- Иә, саяси партия партиялық тізімді ұсыну қағидаларын бұзған, тіркеу үшін қажетті құжаттарды ұсынбаған; партиялық тізімді ұсынған партия, ол ұсынған кандидаттар, оның сенім білдірілген адамдары сайлау алдындағы үгітті тіркеу мерзімі аяқталғанға дейін, сайлау күні не оның алдындағы күні жүргізген жағдайда. Сондай-ақ сот кандидаттың және (немесе) оның сенім білдірілген адамдарының басқа кандидаттың ар-намысы мен қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін, оның іскерлік беделіне нұқсан келтіретін жалған мәліметтерді тарату фактісін анықтаған жағдайда; партиялық тізімнің 50% - дан астамын құрайтын адамдардың партиялық тізімнен шығуына; партиялық тізімді ұсынған саяси партияның немесе оның сенім білдірген адамдарының сайлаушыларды сатып алу фактілерін соттың анықтауына; сайлау туралы Конституциялық заңда белгіленген өзге де жағдайларда тыйым салынады. Дауыс беретін күнге екі күн қалғанда партиялық тізімді тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға немесе бұрын тіркеуден шығарылған партиялық тізімді қалпына келтіруге жол берілмейді. Партиялық тізімді тіркеуден бас тартуға немесе тіркеу туралы шешімнің күшін жоюға жеті күн мерзімде жоғары тұрған сайлау комиссиясына немесе сотқа шағым жасалуы мүмкін. Бұл ретте шешім шағым берілген күннен бастап жеті күн мерзімде шығарылады. Аумақтық сайлау комиссиясы партиялық тізімге енгізілген адам Қазақстан Республикасының Конституциясымен және сайлау туралы Конституциялық заңмен кандидатқа қойылатын талаптарға сәйкес келмеген жағдайларда, партиялық тізімге енгізілген адамды осы тізімнен шығару туралы шешім қабылдайды. Партиялық тізімге енгізілген адам өзінің сайлау алдындағы науқанында лауазымдық немесе қызмет жағдайын пайдаланған жағдайда; партиялық тізімге енгізілген адамның немесе оның сенім білдірген адамдарының сайлаушыларды сатып алу фактілерін сот анықтаған жағдайларда, сондай-ақ сайлау туралы Конституциялық заңда белгіленген өзге де жағдайларда тоқтатыла тұрады. Адамды партиялық тізімнен шығару туралы шешімге тізімді ұсынған партия не партиялық тізімнен шығарылған адам сотқа шағым жасай алады, оның шешімі түпкілікті болып табылады. Партиялық тізімге енгізілген адамды дауыс беретін күнге екі күн қалғанда шығарып тастау туралы шешім қабылдауға жол берілмейді.

- Сайлау алдындағы үгіт қай сәттен басталып, қашан аяқталады?

- Ол саяси партиялардың партиялық тізімдерін тіркеу мерзімі аяқталған сәттен басталып, сайлау болатын күннің алдындағы күні жергілікті уақыт бойынша нөл сағатта аяқталады. Жергілікті уақыт бойынша сағат 18.00-ден кейін басталады. 2020 жылғы 10 Желтоқсанда және 2021 жылғы 9 қаңтарда жергілікті уақыт бойынша 00.00-де аяқталады. Үгіт БАҚ арқылы; сайлау алдындағы жария іс-шараларды, сондай-ақ кандидаттар мен сенім білдірілген адамдардың сайлаушылармен жеке кездесулерін өткізу жолымен; баспа дыбыс-бейне және өзге де үгіт материалдарын шығару және (немесе) тарату жолымен жүзеге асырылатынын атап өткім келеді. Мәслихаттар депутаттығына кандидаттардың тізімдерін ұсынған саяси партиялар телевизиядағы сайлау алдындағы пікірсайыстарға қатыса алады, оларды тиісті аумақтық сайлау комиссиялары ұйымдастыруға құқылы. Мемлекеттік органдарға, жергілікті өзін-өзі басқару органдарына, сондай-ақ қызметтік міндеттерін атқару кезінде олардың лауазымды адамдарына; Қарулы Күштердің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың әскери қызметшілеріне, Ұлттық қауіпсіздік органдары мен құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне, судьяларға сайлау алдындағы үгітті жүргізуге, кез келген сайлау алдындағы үгіт материалдарын таратуға тыйым салынады; сайлау комиссияларының мүшелеріне; діни бірлестіктерге. Бұдан басқа, үгіттік баспа материалдарын Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерлерде дайындауға, анонимдік үгіт материалдарын таратуға; үгіт материалдарын ескерткіштерге, обелисктерге, тарихи, мәдени немесе сәулеттік құндылығы бар ғимараттар мен құрылыстарға, сондай-ақ дауыс беруге арналған үй-жайларға іліп қоюға тыйым салынады.

- Дауыс беруге арналған үй-жайда қандай ақпарат орналасуы тиіс?

- Партиялық тізімдерін ұсынған саяси партиялар туралы ақпарат ҚР ОСК белгілеген мәліметтердің стандартты жиынтығымен бірыңғай форматта орналастырылады. Дауыс беруге арналған үй-жайда үгіт материалдарын іліп қоюға тыйым салынады.

- Сайлаушылар тізіміне кімдер енгізілуі мүмкін?

- Нақтылы сайлау учаскесінде азаматты сайлаушылар тізіміне енгізу үшін оның осы сайлау учаскесінің аумағындағы тұрғылықты жері бойынша тіркелу фактісі негіз болып табылады. Сайлаушылардың тұрғылықты жері бойынша тізімін жеке тұлғалар туралы Мемлекеттік Дерекқордың негізінде тиісті жергілікті атқарушы орган жасайды. Уақытша тіркелген азаматтар тұрақты тіркелген жері бойынша тізімнен алып тастала отырып, сайлаушылар тізімдеріне өздерінің жергілікті атқарушы органға берген өтініші негізінде енгізіледі. Егер сайлаушыға сайлаудан кемінде 30 күн бұрын оның сайлау күні өзі тіркелген жердегі дауыс беруге арналған үй-жайға келу мүмкіндігі болмайтыны белгілі болған жағдайда, ол өзін сайлаушылардың тиісті тізіміне енгізу туралы жазбаша өтінішпен жергілікті атқарушы органға жүгінуге құқылы. Азаматтардың тұрғылықты жері бойынша құрылған сайлау учаскелері бойынша тізімдерді дауыс беру күніне 15 күн қалғанда – 2020 жылғы 26 желтоқсаннан бастап учаскелік сайлау комиссиялары танысу үшін сайлаушыларға ұсынады. Тізімге өзгерістер енгізілген жағдайда учаскелік сайлау комиссиясы бұл туралы жоғары тұрған сайлау комиссиясына хабарлайды.

Сұхбатты Ләззат Әбдірова алды