Тәуелсіз Қазақстанның өсімдіктер карантині және оларды қорғау саласындағы заңнамасының қалыптасуы мен дамуы

1. «Өсімдіктер карантині туралы» Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 11 ақпандағы Заңы

Заң Қазақстан Республикасының аумағында ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылатын өсімдіктер карантині жөніндегі іс-шараларды жүзеге асырудың құқықтық негізін, мақсаттарын, міндеттері мен қағидаттарын айқындайды.

Өсiмдiктер карантинiнiң негiзгi мiндеттерi мыналар болып табылады:

1) Қазақстан Республикасының аумағын шет елдерден немесе карантиндi аймақтан карантиндi объектiлердiң әкелiнуiнен немесе өз бетiмен енуiнен қорғау;

2) карантиндi объектiлердi анықтау, оқшаулау және жою, сондай-ақ Қазақстан Республикасының олар жоқ аймақтарына олардың енуiнiң алдын алу;

3) Қазақстан Республикасының өсімдіктер карантині саласындағы заңнамасының сақталуына мемлекеттік карантиндік фитосанитариялық бақылау және қадағалау жүргізу.

Қазақстан Республикасының өсімдіктер карантині саласындағы заңнамасы талаптарының орындалуын тексеру мақсатында Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағын Еуразиялық экономикалық одаққа мүше болып табылмайтын басқа мемлекеттердің карантиндік объектілерін енгізуден немесе олардан өз бетінше кіруден қорғауға бағытталған Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік шекарасы арқылы автомобиль өткізу пункттерінде мемлекеттік карантиндік фитосанитариялық бақылау және қадағалау жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 6 мамырдағы Заңына сәйкес Қазақстан Республикасы 1982 жылғы 21 қазанда Женевада жасалған шекараларда жүктерге бақылау жүргізу шарттарын келісу туралы халықаралық конвенцияның қатысушысы болып табылады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 980 Жарлығымен Қазақстан Республикасы өсімдіктер карантині және оларды қорғау жөніндегі халықаралық конвенцияға қосылды, оған сәйкес карантинді қамтамасыз ету және өсімдіктерді қорғау саласындағы негізгі іс-шаралардың бірі фитосанитариялық тәуекелге міндетті талдау жүргізу болып табылады.

Фитосанитариялық тәуекелге талдау жүргізу карантиндік зиянды организмдердің тізбесін де, карантиндік іс-шараларды жүргізу қағидаларын да жасау және жаңарту үшін негіз болып табылады. Республика аумағына басқа елдерден келіп түсетін өнімнің әрбір түрі бойынша фитосанитариялық тәуекелді талдау нәтижесінде алынған деректер болған кезде карантинге жатқызылған өнімнің фитосанитариялық бақылау бекеттері арқылы өту тәртібі оңайлатылды, бұл шекарада карантинге жатқызылған өнімді тексеру рәсімін оңтайландыруға және жеделдетуге мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының 2019 жылғы 28 қазандағы «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне агроөнеркәсіптік кешенді реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңымен келесі бағыттарға өзгерістер енгізілді:

мемлекеттік босалқы жерлердегі карантиндік арамшөптерден, қауын шыбынынан, оңтүстік америкалық қызанақ көбелегінен, жеміс дақылдарының бактериялық күйігінен басқа, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге карантиндік объектілерге қарсы химиялық өңдеу жүргізу бойынша жауапкершілікті бекіту;

Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік шекарасы арқылы автомобиль өткізу пункттеріндегі мемлекеттік карантиндік фитосанитариялық бақылау функцияларын мемлекеттік кіріс органдарынан өсімдіктер карантині саласындағы уәкілетті органның ведомствосына қайтару;

карантиндік объектілердің өміршеңдігінен айыру және ағаш буып-түю материалын залалсыздандыру технологиялары бар кәсіпорындардың есебін жүргізу;

өсімдіктер карантині жөніндегі инспекторларды олардың бақылау, іске асыру функцияларын жүзеге асыруы кезінде бейне және фото тіркеу құралдарымен жарақтандыру;

ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерін жеміс дақылдарының бактериялық күйігін жұқтырған жеміс-жидек дақылдарын оқшаулауға және жоюға бағытталған іс-шараларды уақтылы жүргізуге ынталандыру;

фитосанитариялық іс-шараларды жүргізу қағидаларын бекіту.

Бұл өзгерістер өсімдіктер карантині саласындағы заңнаманы халықаралық талаптарға сәйкес келтіруге мүмкіндік берді, ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге қажетті карантиндік фитосанитариялық іс-шараларды дербес және уақтылы жүргізуге, бұл ретте шаруашылық жүргізуші субъектілердің шығындарын өтеу түрінде мемлекеттен тиісті қолдау алуға мүмкіндік берді.

Сондай-ақ көрсетілген түзетулер өткізілетін карантинге жатқызылған өнімге фитосанитариялық бақылауды тиімді жүргізуден басқа, сыбайлас жемқорлық құрамдас бөліктерін және процестің ашықтығын болдырмауға мүмкіндік береді.

2. «Өсімдіктерді қорғау туралы» 2002 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңы

Заң өсімдіктерді зиянкестерден, арамшөптерден және өсімдіктер ауруларынан қорғау саласындағы қызметті жүзеге асырудың құқықтық, экономикалық және ұйымдастырушылық негіздерін айқындайды және Қазақстан Республикасының аумағында фитосанитариялық іс-шараларды жүзеге асыру кезінде астықты, оның сапасын сақтауға және адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға зиянды әсердің алдын алуға бағытталған.

Өсімдіктерді қорғау саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі міндеттері:

1) мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;

2) қолайлы фитосанитариялық жағдайды қамтамасыз ету;

3) фитосанитариялық іс-шараларды жүргізу кезінде пестицидтердің адам денсаулығына зиянды әсерінің, ауыл шаруашылығы өнімі, қоршаған орта ластануының алдын алу және оларды болғызбау болып табылады.

Заң Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының шешімдерімен үндестірілген.

Осылайша, Еуразиялық экономикалық комиссия Алқасының шешімдеріне сәйкес тіркеу (ұсақмөлдекті және өндірістік) сынақтарынан өткізу және (немесе) ғылыми зерттеулер жүргізу үшін тіркелмеген өсімдіктерді қорғау құралдарының (пестицидтердің) үлгілерін әкелуге арналған қорытынды (рұқсат беру құжаты) негізінде тіркеу (ұсақмөлдекті және өндірістік) сынақтарынан өткізу және (немесе) ғылыми зерттеулер жүргізу үшін әкелінетін тәжірибелік үлгілерді қоспағанда, мемлекеттік тіркеуден өтпеген пестицидтерді, сондай-ақ тіркелмеген пестицидтерді өндіруге (формуляциялауға) арналған бастапқы құрамдастарды өндіруге (формуляциялауға), әкелуге, сақтауға, тасымалдауға, өткізуге және қолдануға тыйым салынады.

Бұл ретте тіркеу (ұсақмөлдекті және өндірістік) сынақтарын және (немесе) ғылыми зерттеулерді жүргізу үшін өсімдіктерді қорғаудың тіркелмеген құралдарының (пестицидтердің) үлгілерін әкелуге қорытынды (рұқсат беру құжатын) беру Еуразиялық экономикалық комиссия алқасының шешімдеріне сәйкес жүзеге асырылады.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне агроөнеркәсіптік кешенді реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» 2019 жылғы 28 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңы шеңберінде заңға шегірткелер зиянкестерін қоспағанда, зиянды, аса қауіпті зиянды организмдерге қарсы химиялық өңдеулер жүргізу бойынша ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге жауапкершілікті бекітуге бағытталған өсімдіктерді қорғау саласындағы түзетулер енгізілді.

Енгізілген өзгерістер ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді ерекше қауіпті зиянды организмдердің өз аумақтарында дамуы мен таралуына жол бермеуге ынталандырады және өз аумағындағы фитосанитариялық ахуал үшін олардың жауапкершілігін арттырады.

Жоғарыда көрсетілген шаралар республика аумағында қолайлы фитосанитариялық жағдайды қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.

Зиянды және (немесе) аса қауіпті зиянды организмдердің пайда болуы мен таралуының себептері мен жағдайларын анықтау және анықтау, сондай-ақ өсімдіктерді қорғау саласындағы уәкілетті орган ведомствосының облыстық аумақтық бөлімшесі басшысының мемлекеттік тіркеуден өтпеген, жалған пестицидтерді өткізу, сақтау, қолдану және (немесе) әкелу фактілерін анықтау үшін аумақ пен объектілерге тексеру жүргізу мақсатында бақылау субъектісіне (объектісіне) бару арқылы профилактикалық бақылау жүргізу туралы шешім қабылдау бойынша түзетулер енгізілді.

Осы түзету залалданған өсімдік шаруашылығы өнімдерін әкелудің алдын алуға, қолайлы фитосанитариялық жағдайды қамтамасыз етуге, пестицидтердің адам денсаулығына зиянды әсерінің, ауыл шаруашылығы өнімінің, қоршаған ортаның ластануының алдын алуға және болдырмауға мүмкіндік береді.

Сондай-ақ, бұрын тіркелген пестицидтерге тіркеу куәліктерін кері қайтарып алу және тоқтата тұру үшін негіздерді көздейтін түзетулер енгізілді. Енгізілетін түзетулердің негізгі мақсаты сапалы пестицидтерге қол жеткізу бойынша ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілердің мүдделерін қорғау болып табылады.

Сонымен қатар, осы Заңның жаңалығы пестицидке тіркеу куәлігін кері қайтарып алу болып табылады:

осы пестицидтің адам денсаулығына немесе қоршаған ортаға қауіптілігі туралы бұрын белгісіз расталған мәліметтерді алу;

2001 жылғы 22 мамырдағы орнықты органикалық ластағыштар туралы Стокгольм Конвенциясының А және В қосымшаларының қолданылуына жататын, Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына әкелуге тыйым салынған өсімдіктерді қорғау құралдарының тізбесіне пестицидті енгізу;

фитосанитариялық іс-шараларды жүргізу қорытындылары бойынша алынған нәтижелер негізінде қолданылатын тіркелген пестицидтің биологиялық тиімділігінің болмау фактісін растау жөніндегі шаралар қабылданатын болады.

Заңда пестицидке тіркеу куәлігінің қолданылуын тоқтата тұру мемлекеттік фитосанитариялық бақылау жүргізу нәтижелері бойынша 12 ай мерзімге жүзеге асырылатыны белгіленген, онда қолданылатын тіркелген пестицидтің химиялық құрамы мен әсер етуші зат мөлшерінің, оны мемлекеттік тіркеу кезінде тіркеу дерекнамасында мәлімделген әсер етуші заттың химиялық құрамы мен мөлшеріне сәйкес келмеу фактісі анықталған.

Бұдан басқа, өсімдіктерді қорғау жөніндегі мемлекеттік инспекторларға пестицидтерді өткізуге бақылау функцияларын беру көзделген. Осы уақытқа дейін өсімдіктерді қорғау саласындағы заңнамада пестицидтерді ең маңызды кезеңде – оларды сату кезінде бақылауға мүмкіндік беретін нормалар болған жоқ. Мемлекеттік фитосанитариялық бақылау пестицидтерді сақтау, тасымалдау, қолдану және залалсыздандыру үшін ғана жүзеге асырылды.

Аталған шаралар тіркелмеген, жалған пестицидтердің әкелінуін және олардың одан да көп таралуын және олардың мақсатсыз пайдалануын, сондай-ақ осындай пестицидтерді қолдану салдарынан туындайтын адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға төнетін қатерлерді болдырмауға бағытталған.