Зияткерлік меншік құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық келісімдер

Зияткерлік меншік құқықтарын қорғау саласындағы халықаралық келісімдер

Кез келген қазіргі заманғы елдегі зияткерлік меншік туралы заңнама шетелдік азаматтар мен ұйымдарға күзет беру талаптары, ұсынылатын күзет көлемі, күзет беру тәртібі, ұлттық заңнамада көзделуге тиіс ең төменгі талаптар мен рәсімдер көзделетін халықаралық шарттардың (келісімдер мен конвенциялардың) ережелеріне негізделеді және т.б. Қазақстан Республикасы осындай шарттардың басым көпшілігінің мүшесі болып табылады. Зияткерлік меншікті қорғаудың халықаралық-құқықтық жүйесінің қазіргі заманғы құрылымы ДЗМҰ қамқорлығымен және Дүниежүзілік сауда ұйымының (ДСҰ) келісімдер пакеті негізінде құрылған сауда-экономикалық қатынастарда зияткерлік меншік құқықтарын қорғаудың жаһандық тетігі шеңберінде әрекет ететін зияткерлік меншікті қорғау және қорғау мәселелері жөніндегі халықаралық конвенциялар мен шарттар кешені болып табылады.

Кейбір негізгі конвенциялар мен шарттарды атап өтеміз.

Авторлық құқық туралы Дүниежүзілік конвенция (кейде Женева конвенциясы) (ағылш. Universal Copyright Convention) - авторлық құқықты қорғау жөніндегі Халықаралық келісім, ЮНЕСКО қамқорлығымен әрекет етеді. 1952 жылы 6 қыркүйекте Женевада өткен авторлық құқық жөніндегі Үкіметаралық конференцияда қабылданды. Конвенцияның міндеті ешбір ел авторлық құқықты қорғаудың халықаралық жүйесінен тыс қалуы болды.

ВКАП Берн конвенциясымен салыстырғанда авторлық құқықты қорғаудың неғұрлым төмен деңгейін көздейді. Бұл Женева конвенциясының оған мүмкіндігінше көп мемлекеттердің, соның ішінде қандай да бір себептермен Берн конвенциясында көзделген авторлық құқықты қорғау деңгейін қамтамасыз ете алмайтын мемлекеттердің қосылуы мақсатында жасалғанына және қабылданғанына байланысты.

Берн конвенциясынан айырмашылығы (туындыны авторлық құқықты қорғаудың жеткілікті негізі ретінде құру фактісінен туындайды), Дүниежүзілік авторлық құқық конвенциясы жекелеген қатысушы елдерде осындай қорғауды қамтамасыз ету үшін белгілі бір формальдылықтарды орындауды қарастырады. Бұл формальдылықтар кейбір елдерде жұмысты қорғау үшін даналарды сақтау, тіркеу немесе басқа ресми әрекеттер қажет екендігімен байланысты. Сондықтан құжат Авторлық құқық туралы Дүниежүзілік Конвенцияның 3 — інде, егер туындының алғашқы жарық көруінен бастап, оның барлық даналарында осы туындының иесінің атымен және жарыққа алғашқы шыққан жылы көрсетілген шеңберге ( © - авторлық құқықты қорғау белгісі) салынған латын әрпі түріндегі белгі болса, мұндай талаптар орындалған болып саналады. Дүниежүзілік авторлық құқық туралы конвенцияда белгіленген авторлық құқықты қорғаудың ең аз мерзімі жиырма бес жылға тең.

Авторлық құқық туралы Дүниежүзілік конвенция Берн конвенциясына қатысушы елдерге қатысты арнайы ережелер орнатты. Бірінші ереже: егер қандай да бір ел 1951 жылғы 1 қаңтардан кейін Берн Одағынан шықса, онда Шыққан елі болып табылатын туындылар Дүниежүзілік Конвенция ұсынатын Берн Одағы елдерінде қорғауды пайдаланбайды. Екінші ереже Авторлық құқық туралы Дүниежүзілік Конвенцияның ережелері Берн конвенциясына байланысты елдер арасындағы қатынастарда Берн конвенциясының шарттарына сәйкес шыққан елі осы одақ елдерінің бірі болып табылатын туындыларды қорғауға қолданылмайды.

1971 жылғы 5-24 шілде аралығында Парижде ВКАП қайта қарау бойынша конференция өтті, онда 1971 жылғы 24 шілдеде Конвенцияның қолданыстағы жаңа редакциясы қабылданды.

Әдеби және көркем шығармаларды қорғау жөніндегі Берн конвенциясы (көбінесе жай Берн конвенциясы) (ағылшын. Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works) - Швейцарияның Берн қаласында 1886 жылы қабылданған Авторлық құқық саласындағы Халықаралық келісім. Бұл осы саладағы негізгі халықаралық келісім.

Берн конвенциясының негізгі принциптері:

Конвенция өз атауын алған халықаралық авторлық құқықтың бірқатар принциптерін белгілейді.

Ұлттық режим қағидаты-оған сәйкес Конвенцияға қатысушы әрбір ел басқа қатысушы елдердің азаматтарына, кем дегенде, өз азаматтарына бірдей авторлық құқықтар береді. Конвенцияға жататын туындыларға қатысты кез келген талқылау олар пайдаланылатын елдің заңдары бойынша өтеді (шығарылады, көпшілік алдында орындалады, эфирге беріледі және т.б.). Айталық, шарттық құқықтан айырмашылығы, ел ішінде авторлық-құқықтық қатынастарға шетелдік заңнаманы импорттауға жол берілмейді. Мысалы, Францияның авторлық құқық туралы Заңы Францияда жарияланған немесе орындалған кез-келген материалдарға, бұл материалдар қай жерде жасалғанына қарамастан қолданылады.

Қорғаудың тәуелсіздігі принципі-әр елде туындыны қорғау басқа елдердегі, соның ішінде шығарманың шыққан еліндегі туындыларды қорғауға ешқандай тәуелді емес. Осы қағидаттан бір ерекшелік бар-заң туындының шыққан елінде қорғау мерзімі өткен туындыны қорғауды тоқтатуды қарастыруы мүмкін.

Автоматты қорғау қағидаты-авторлық құқық пайдалану үшін қандай да бір алдын ала ресмиліктерді (тіркеу түрі, копирайтқа қойылатын талаптар туралы арнайы мәлімдеме, биліктің рұқсаты және т.б.) талап етпейді және туынды материалдық нысанда (конвенцияға мүше елдердің азаматтары үшін) немесе бірінші жарияланымда (осы елдерде жарияланған шетелдік авторлардың шығармалары үшін) тіркелген кезде автоматты түрде туындайды.

Авторлық Презумпция-керісінше дәлелдер болмаған жағдайда, кітаптың мұқабасында аты немесе бүркеншік аты көрсетілген автор саналады. Конвенцияда авторлықтың анықтамасы жоқ, сондықтан кейбір шығармалардың авторлығы туралы ұғымдар әр түрлі болуы мүмкін. Шығарманың авторлығы шыққан елінің заңдары бойынша анықталады.

Конвенцияға сәйкес авторлардың (олардың мұрагерлерінің) құқықтары қорғалады):

- жарияланған және жарияланбаған туындыларға қатысты Берн одағы елдерінің азаматтары мен резиденттеріне;

-өзге азаматтар, бірақ тек Одақ елдерінде жарияланған туындыларға, сондай-ақ Одақ елдеріндегі дайындаушының штаб-пәтері бар кинофильмдерге және Одақ аумағындағы сәулет туындыларына (ғимараттар бөліктеріне) қатысты.

Авторды тану үшін шығармадағы автордың атын (белгілі бүркеншік атын) белгілеу жеткілікті. Бірақ сонымен бірге автордың басқа адам екендігі туралы ешқандай дәлел болмауы керек.

Жасырын немесе белгісіз бүркеншік атпен шығарылған туындыларға қатысты туындыда көрсетілген баспагер автор жарияланғанға дейін (теріске шығару болмаған кезде) автордың өкілі деп танылады.

Зияткерлік меншік мәселелері бойынша халықаралық ынтымақтастыққа қатынасы оның тиімділігін анықтайтын оң және теріс факторлар әсер етеді. Позитивтілерге мыналар жатады: зияткерлік меншік құнының өсуі, жаһандану, мемлекеттердің экономикалық пайдаға, технология алмасуға ұмтылысы, үкіметтік емес ұйымдардың қызметі, барлық елдерге ортақ проблемалар. Халықаралық өзара іс-қимылға мыналар теріс әсер етеді: Экономикалық даму деңгейіндегі мемлекеттер арасындағы алшақтық; мәдени айырмашылықтар; құқықтық жүйелердегі айырмашылықтар; халықаралық нормаларды сақтамағаны үшін өзара айыптау, оларға күмәнмен қарау. Жоғарыда аталған факторлар бүкіл жүйеге жүйені құрушы және жүйені бұзушы ретінде әрекет етеді. Зияткерлік меншікті қорғау саласындағы халықаралық ынтымақтастықтың оң тәжірибесі қазіргі уақытта жағдайлардың халықаралық өзара іс-қимылдың дамуына қолайлы екенін көрсетеді.