Көші-қон және халықтың көші-қон себептері
Көші-қон процестері, халықтың ұтқырлығы барлық елдерге тән табиғи процесс. Шығыс пен Батыс арасындағы тиімді транзиттік-геосаяси жағдайдың арқасында Қазақстан жаһандық көші-қон процестерінің белсенді қатысушыларының біріне айналуда. Көші-қон процестерінің еңбек нарығына әсері туралы ғылыми зерттеулерді талдау мигранттарды қабылдайтын ел үшін оң және теріс салдарларды қалыптастыруға мүмкіндік береді. Көші-қон бүгінде ұлттық және өңірлік еңбек нарықтарының кәсіби, жас және салалық құрамын реттеу құралы болып табылады. Технологиялық прогресс және нарықтық жағдайдың ауытқуы кәсіби дағдылар мен персоналға деген қажеттіліктің тез өзгеруіне әкеледі, оны кейде тек көші-қон арқылы қанағаттандыруға болады. Бұл елдегі жұмыс күшінің әлеуеті мен ұтқырлығын арттыруға, серпінді және жас қызметкерлерді тартуға, жұмыс күшінің жетіспейтін резервтерін толықтыруға мүмкіндік береді.
Көші-қон әлеуметтік процесс ретінде кез-келген ел үшін оң және теріс әсер етеді. Қазақстандағы көші-қон проблемасы көші-қон ағындарының ауқымы мен олардың ел үшін салдарларына байланысты әлеуметтік және саяси өзектілікке ие болуда.
Қабылдаушы мемлекет ретінде Қазақстанның еңбек нарығына осы құбылыстың салдарын қарастырайық. Еңбекші-мигранттардың Қазақстан Республикасына ағымы Қырғыз Республикасынан, Өзбекстан мен Тәжікстаннан, Қытайдан келеді. Иммигранттар үшін елдегі саяси тұрақтылық және әлеуметтік-экономикалық жағдайларды едәуір жақсарту және өмір сүру деңгейін жақсарту мүмкіндіктері тартымды.
Орталық Азия елдерінде еңбекке қабілетті халықтың кетуінің негізгі экономикалық алғышарттары өндірістің тоқырауы, жалақының төмендігі, кедейлік, жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, жұмыс орындарының болмауы болып табылады.
Қазақстан еңбек мигранттары үшін реципиент ретінде әртүрлі салалар мен өңірлердегі әртараптандырылған нарықтармен тартымды, бұл жұмысқа орналасу және жалақыны арттыру үшін мүмкіндіктер ашады. Қазақстан Республикасының ұлттық саясаты көші-қон саясатын оның маңызды стратегиялық бағыттарының бірі ретінде көздейді:
-этникалық репатриацияны ынталандыруға (қандасы) және білікті жұмысшы-мигранттарды тартуға сыртқы көші-қон саласында;
- халықты қоныстандыру мәселесін шешуге ішкі көші-қон саласында
экономикалық қажеттіліктерге сәйкес және аймақтардағы демографиялық жағдайды ескере отырып.
Саясат белгіленген квоталарды қарастырады. Квота жүйесінен тыс қайтарылатын бұғаулар қоныс аударуға көмекке қол жеткізе алмайды. Ынталандыру белгіленген квоталар шеңберінде қайтарылатындарға, соның ішінде мемлекеттік қайтару шығындарын төлеуге және басқа да қаржылық жеңілдіктерге беріледі. Барлық қандастар зейнетке шығуға, әлеуметтік қамсыздандыруға және әлеуметтік төлемдерге (бюджетке байланысты) құқылы; білімге қол жетімділік, оның ішінде кәсіптік және жоғары білім; жұмыс іздеуге көмектесу; жерге қол жетімділік.
2024 жылы 16 535 этникалық қазақ тарихи отанына оралып, қандас мәртебесін алды. 1991 жылдан бастап республикаға 1 млн 144,9 мың этникалық қазақ оралды.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің статистикалық деректеріне сәйкес - 2024 жылдың басынан бастап Қазақстанға келген қандастардың 45,9% – ы Қытайдан, 39,2% – ы Өзбекстаннан, 5,8% – ы Моңғолиядан, 5,2% – ы Түрікменстаннан, 2,8% – ы Ресейден және 1,1% - ы басқа елдерден.
2024 жылғы 1 қарашадағы жағдай бойынша еңбекке қабілетті жастағы этникалық қоныс аударушылар саны 57,4%, кәмелетке толмаған азаматтар – 33,2% және зейнеткерлер – 9,4% құрайды.
Еңбекке қабілетті жастағы қандастардың ішінде білім деңгейі бойынша 17,8%- жоғары білімі, 24,8% – арнайы орта білімі, 54,4% – жалпы орта білімі және 3% - білімі жоқ.
Келген этникалық қазақтар республиканың түрлі аймақтарына қоныстанды.
Қандастарды қоныстандыру үшін мынадай еңбек тапшылығы бар өңірлер анықталды: Ақмола, Абай, Қостанай, Павлодар, Шығыс Қазақстан және Солтүстік Қазақстан облыстары.
2024 жылға арналған қоныстандыру өңірлерінде қандастарды қабылдау квотасы 3 033 адамды құрайды. 1 қарашадағы жағдай бойынша қоныстану аймақтарына 2 841 қандас көшірілді.
Жоғарыда аталған өңірлерде қоныстанған қандастарға көшуге субсидия түрінде мемлекеттік қолдау шаралары ұсынылады – бір мезгілде басшыға және отбасының әрбір мүшесіне 70 АЕК (258,4 мың теңге) мөлшерінде; тұрғын үй жалдауға және коммуналдық қызметтерге ақы төлеуге-бір жыл ішінде ай сайын 15-тен 30 АЕК-ке дейін (55,3-тен 110,7 мыңға дейін) мөлшерінде. теңге).
Жыл басынан бері 2 390 қандасқа түрлі қолдау шаралары көрсетілді. Атап айтқанда, 763 адам тұрақты жұмысқа орналастырылды.
Өткен жылы пилоттық режимде Қазақстан елшіліктері арқылы "бір терезе" қағидаты бойынша қандас мәртебесін беру тетігі іске асырылды.
Қазақстанда қандас мәртебесін алуға үміткерлер үшін қазақ ұлтына жататындығын айқындау ережесі бекітілді. Тиісті бұйрыққа Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі қол қойды.
Ұлтын растайтын құжаттарда жазба болмаған жағдайда үміткерлер бұдан былай жеңілдетілген тәртіппен ҚР азаматтығын ала алады. Өтінішті келесі арқылы беруге болады "Migration.enbek.kz"," Құтты мекен " мобильді қосымшасы, әкімдік немесе ҚР шет елдердегі мекемесі арқылы. Содан кейін жергілікті атқарушы орган Комиссия құрады. Үміткерлермен әңгімелесу өткізіледі, онда олар қазақ тілін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын, мәдениетін, туыстығын және "өзін этникалық қазақ ретінде тануға мүмкіндік беретін"басқа да факторларды білуіне тексеріледі.
Комиссия үш жұмыс күні ішінде шешім қабылдайды. Бас тартуға негіз болуы мүмкін:
этникалық қазақ қазақ ұлтына жататынын тану үшін ұсынған құжаттардың және (немесе) олардағы деректердің (мәліметтердің) анық диагностикасын не олардың жоқтығын айқындау;
"Дербес деректер және оларды қорғау туралы" Қазақстан Республикасы Заңының 8-бабына сәйкес ұсынылатын этникалық қазақтың қолжетімділігі шектеулі дербес деректерге қол жеткізуге келісімінің болмауы.
Қазақстан Республикасындағы ішкі көшіп-қонушылар:
- Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған өңірлерге ерікті түрде қоныс аударушылар;
- өз еркімен көшіп келгендер.
Ішкі мигранттардың құқығы бар:
1) Қазақстан Республикасының Заңында көзделген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының аумағында жүріп-тұру еркіндігі, тұрғылықты жерін еркін таңдау;
2)тұрғылықты жерінен немесе уақытша болатын (тұратын) жерінен мәжбүрлеп көшіруден қорғауды;
2-1) Қазақстан Республикасының әлеуметтік кодексіне сәйкес жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына қатысу;
2-2) қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасы шеңберінде қоныс аударған жағдайда, халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен және мерзімдерде уақытша орналастыру орталықтарында бастапқы қоныстандыру;
3) жұмысқа орналасуға жәрдем көрсету.
Жеке тұлғаларды Қазақстан Республикасының Заңында көзделмеген негіздер бойынша мәжбүрлеп ауыстыруға жол берілмейді.
Ішкі мигранттар міндетті:
1) ішкі істер органдары айқындайтын тәртіппен Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері және уақытша болатын (тұратын) жері бойынша тіркелуге;
1-1) уақытша орналастыру орталығына жолдама алған кезде оған күнтізбелік үш күн ішінде қоныстануға және қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасы шеңберінде қоныс аударған жағдайда, халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілеген болу кезеңі аяқталғаннан кейін ұсынылған үй-жайды босатуға;
2) Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындаған өңірлерден тысқары жерлерге өз еркімен ішкі көші-қон жағдайларында Қазақстан Республикасының әлеуметтік кодексіне сәйкес жұмыспен қамтуға жәрдемдесудің белсенді шараларына қатысушыларға көзделген мемлекеттік қолдау шараларын бес жыл ішінде толық көлемде мерзімінен бұрын қайтаруға құқылы.
Қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасын облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың жергілікті атқарушы органдарының ұсыныстары негізінде Халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган белгілейді. Қоныс аударушыларды қабылдаудың өңірлік квотасына енгізу қоныс аударушының халықты жұмыспен қамту орталықтарына берген өтініші негізінде Халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
Адвокат АОКА Мукушева А.К.