12 маусым - Дүниежүзілік балалар еңбегіне қарсы күрес күні

12 маусым - Дүниежүзілік балалар еңбегіне қарсы күрес күні.

Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) алғаш рет 2002 жылы Дүниежүзілік балалар еңбегіне қарсы күрес күнін өткізді.

Оның мақсаты - осы мәселеге және оны жою шараларының қажеттілігіне назар аудару. Жыл сайын дүние жүзінде 12 маусымда үкімет, жұмыс берушілер мен жұмысшылар ұйымдары, азаматтық қоғам өкілдері және бүкіл әлем бойынша миллиондаған адамдар балалар еңбегімен күресу үшін күш біріктіреді.

Сондықтан осы мақалада Қазақстан Республикасының Заңы шеңберінде балалар еңбегі туралы талқылағымыз келеді.

Жазғы демалыс қарсаңында көптеген оқушылар мен колледж студенттері облыстың кәсіпорындары мен ұйымдарында жұмысқа орналасу мүмкіндігін қарастыруда. Жұмыс берушілерге кәмелетке толмағандардың конституциялық құқықтарын сақтауға, атап айтқанда кәмелетке толмағандарға қатысты еңбек заңнамасының нормаларын сақтауға ерекше назар аудару қажет екенін еске салғымыз келеді.

«Қазақстан Республикасының баланың құқықтары туралы» Заңының
16 бабының 2 тармақшасына сәйкес Балалар он төрт жастан бастап, ата-аналарының рұқсатымен оқудан бос кезiнде денсаулығына және өсіп-жетiлуiне оңтайлы, баланың дене бiтiмiне, имандылығына және психикалық жай-күйiне зиян келтiрмейтiн қоғамдық пайдалы еңбекке қатысуға, сондай-ақ мамандық алуға құқығы бар. Бұл құқықты халықты еңбекпен қамту қызметi мен жергiлiктi мемлекеттiк басқару органдары қамтамасыз етедi.

ҚР Еңбек кодексінде (бұдан әрі-Кодекс) кәмелетке толмағандарды жұмысқа қабылдау, олардың еңбегіне ақы төлеу және өзге де ерекшеліктері қарастырылған.

Кодекстің 31 бабының 1 тармағына сәйкес он алты жасқа толған азаматтармен еңбек шартын жасасуға жол беріледі.

Сонымен қатар, Кодекстің 31 бабының 2 тармағына сәйкес еңбек шарты
15 жасқа толған азаматтармен, олардың орта білім, негізгі орта, жалпы орта білім беру ұйымында білім алған жағдайда, 14 жасқа толған оқушылармен оқудан бос уақытында денсаулығына зиян келтірмейтін және оқу процесін бұзбайтын жұмысты орындау үшін жасалуы мүмкін.Мұндай жағдайларда, кәмелетке толмағандармен бірге Еңбек шартына оның ата-анасының бірі, қамқоршысы немесе асырап алушысы қол қоюға тиіс.

Кодекстің 26-бабына сәйкес он сегіз жасқа толмаған азаматтармен ауыр жұмыстарға, еңбек жағдайлары зиянды және (немесе) қауіпті жұмыстарға, сондай-ақ жұмыс берушінің мүлкі мен басқа да құндылықтарының сақталуын қамтамасыз етпегені үшін, сондай-ақ орындалуы жұмыс берушінің мүлкі мен басқа да құндылықтарының сақталуын қамтамасыз етпегені үшін қызметкердің толық материалдық жауаптылығын көздейтін лауазымдар мен жұмыстарға және олардың денсаулығы мен адамгершілік дамуына зиян келтіруі мүмкін жүмыстарға еңбек шартын жасасуға жол берілмейді (ойын бизнесі, түнгі ойын-сауық орындарында жұмыс істеу, алкоголь өнімдерін өндіру, тасымалдау және сату, темекі өнімдерімен, есірткі құралдарымен, психотроптық заттармен және прекурсорлармен)

Сондай-ақ он сегіз жасқа толмаған қызметкерлерді қоса атқарылатын жұмысқа орналастыруға жол берілмейді.

Кодекстің 69 бабына сәйкес он сегіз жасқа толмаған қызметкерлер үшін жұмыс уақытының қысқартылған ұзақтығы белгіленеді:

- он төрт жастан он алты жасқа дейінгі қызметкерлер үшін-аптасына 24 сағаттан артық емес;

- он алты жастан он сегіз жасқа дейінгі қызметкерлер үшін-аптасына
36 сағаттан артық емес.

Қазақстан Республикасының Еңбек заңнамасында балалар еңбегін пайдалануға белгілі бір шектеулер бар, атап айтқанда он сегіз жасқа толмаған жұмыскерлерді жұмыс уақытының жиынтық есебін қолдана отырып жұмысқа (75-б, 6-т), түнгі уақытта жұмысқа (76-б, 2-т), үстеме жұмысқа (77-б, 3-т, 1-т.т), вахталық әдіспен
(135-б, 3-т) орындалатын жұмыстарға тартуға жол берілмейді. Бұдан басқа, он сегіз жасқа толмаған қызметкерді жыл сайынғы ақылы еңбек демалысынан қайтарып алуға жол берілмейді.

Қазіргі уақытта «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінің 86 бабының 3 атрмағына сәйкес жеке кәсіпкерлік субъектісіне байланысты, кәмелетке толмағанды еңбек шартын жасаспай жұмысқа жібергені үшін әкімшілік жауапкершілік көзделген:

- лауазымды тұлғалар - 50 АЕК

- шағын кәсіпкерлік субъектілері немесе коммерциялық емес ұйымдар 80 АЕК

- орта кәсіпкерлік субъектілері-150 АЕК

- ірі кәсіпкерлік субъектілері - 200 АЕК.

Осы баптың үшінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған іс-әрекет (әрекетсіздік):

- лауазымды тұлғалар-70 АЕК

- шағын кәсіпкерлік субъектілері немесе коммерциялық емес ұйымдар 150 АЕК

- орта кәсіпкерлік субъектілері-200 АЕК

- ірі кәсіпкерлік субъектілері - 300 АЕК.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (ары-қарай – ҚР ҚК), жұмыс берушінің немесе лауазымды адамның 18 жасқа толмаған қызметкерлердің еңбегін пайдалануға тыйым салынатын жұмыстарға кәмелетке толмағандарды тарту бөлігінде еңбек заңнамасын бұзғаны үшін жауапкершілікті белгілейді (ҚР ҚК 153-бабы).

ҚР ҚК-нің сәйкес жұмыс берушінің немесе лауазымды адамның он сегіз жасқа толмаған жұмыскерлердің еңбегін қолдануға тыйым салынатын жұмыстарға кәмелетке толмағандарды тарту бөлігінде Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасын бұзуы, – екі мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не алты жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға немесе екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге не үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады.

Дәл сол әрекет:

1) алдын ала сөз байласу бойынша адамдар тобы;

2) бірнеше рет;

3) екі немесе одан да көп адамға қатысты;

4) алдау немесе сенімге қиянат жасау арқылы;

5) кінәлі адам үшін алдын ала белгілі болған, психикалық бұзылудан зардап шегетін немесе дәрменсіз күйдегі кәмелетке толмаған адамға қатысты болса, бес мың айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде айыппұл салуға не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына не бір мың екі жүз сағатқа дейінгі мерзімге қоғамдық жұмыстарға тартуға не екі жылдан бес жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге немесе үш жылға дейінгі мерзімге белгілі бір лауазымдарды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыра отырып, сол мерзімге бас бостандығынан айыруға құқылы.

Сондықтан, Қазақстан Республикасының заңнамасы балалар еңбегіне шектеулер белгілейді және балаларды балалар еңбегінің ең нашар түрлеріне тарту үшін қылмыстық және әкімшілік жауапкершілікті көздейді.

Абай облысының бақылау басқармасы (МСҚБ, еңбек инспекциясы) жұмыс берушілерді еңбек заңнамасын сақтауға және тыйым салынған балалар еңбегін қолдануға жол бермеуге шақырады.