Қазақстанда көрнекті геолог Қаныш Сәтбаевтың 125 жылдығы атап өтуде

Қаныш Сәтбаевтың 1930 жылдардағы зерттеулері өнеркәсіпті дамытуда шешуші рөл атқарған - Жезқазғанда ірі мыс кен орындарының бар екендігіне дәлелдер келтіріп, Қазақстанды аграрлық елден жақсы ғылыми базасы бар индустриалды елге айналуына үлкен үлесін қосты. Ол 800-ден астам ғылыми еңбектерін жариялап, Қазақ КСР Ғылым Академиясына (ҚазКСР) арналған 30-дан астам ғылыми еңбектер жинағын шығарды.

 

Балалық шағы және білім алуы

Сәтбаев 1899 жылы Павлодар облысының шағын ауылында дүниеге келген. Бастапқыда оған Ғабдулғани деген есім қойылды, бірақ анасы оған Ғани немесе Ғаныш деп еркелетіп айтатын, нәтижесінде оны бәрі Қаныш деп атай бастады.

Сауатын ауыл молдасынан ашқан болашақ ғалым, ол кісіден араб және парсы тілдерін үйренді. Кейін ол аудандағы алғашқы қазақ-орыс мектебінде екі жыл оқыды.

Кеңес геологы Михаил Усовпен болған тағдырлы кездесу Сәтбаевтың геологияны зерттеуге деген қызығушылығын оятып, өмірін өзгертті. 1921 жылдың басында Павлодар облысының Баянауылында екеуі де туберкулезден емделіп жатқанда Усов 22 жастағы Сәтбаевты геология туралы әңгімелерімен баурап алып, Томскідегі технологиялық институтқа түсуге итермелейді. Сол жылы Сәтбаев институтқа «геология және пайдалы қазбалар кен орындары» мамандығы бойынша оқуға түсіп, оны 1926 жылы үздік бітірді.

 

Ірі Жезқазған мыс кен орнының ашылуы

Сәтбаевтың алғашқы жұмысы 1927 жылы Жезқазғандағы Қарсақпай мыс кенішінде инженер-геолог лауазымы болды, бұл көптеген ғасырлардағы алғашқы қазақ геологы ретіндегі тарихи кезеңді белгіледі.

Он жыл бұрын мыс балқыту зауытының құрылысы британдықтар бұл жерді бай жер иесі Қарсақпайдан сатып алып, мыс барлауды бастаған кезде басталды. Балқыту зауытының құрылысына және жабдықтың ішінара орнатылуына қарамастан, мыс ең аз мөлшерде шықты. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін британдықтар кейінірек Кеңес өкіметі кезінде салынған зауыттан кетті.

Жергілікті кәсіби кадрлар мен тиісті қаржыландырудың жоқтығына, сондай-ақ ағылшын концессионерлері қалдырған жабдықтарға қарамастан, Сәтбаев геологиялық барлау жұмыстарын мұқият жүргізді. Оның басшылығымен бұрғылау шеберлері, сызбашылар мен шеберлерді қоса алғанда, білікті жұмыс күші дайындалды.

Кен орнында жұмыс істеген мамандар мен зауыт басшылығы өңірдегі мыс өндірудің даму болашағына қатты күмәнмен қарады. Олар оның қоры алдағы 10-15 жылдан артық уақытқа жетпейді деп сенді.

 

Үш жыл ішінде оның командасы жалпы қоры кемінде екі миллион тонна болатын Үлкен Жезқазған мыс кен орны шегінде көптеген шашыраңқы мыс кен орындарының бар екенін ғылыми түрде растады, бұл ағылшын мамандары бұрын бағалаған 60 мың тоннадан әлдеқайда жоғары.

1937 жылы ол барлаған мыс қоры Жезқазғанды әлемдегі ең ірі мыс кен орны деп атауға және Жезқазған тау-кен металлургия комбинатының құрылысын негіздеуге мүмкіндік берді.     

Геологиялық жұмысы үшін ол 1940 жылы Кеңес Одағының ең жоғары мемлекеттік наградасы - Ленин орденімен марапатталды.

«Сәтбаевтың дұрыс жолды таңдап, көздеген мақсатына еш ойланбастан бара алатын қасиеті болды. Қазақстанның шексіз даласында дүниеге келген ол қатал мінез қасиеттерін бойына сіңіре отырып, өмір сүру үшін күресу дағдыларын, жеңіске деген жігерін өз бойында дамытты. Ол туған жерге ғашық болды, геологиялық процестердің құдіретіне сүйсініп, жер қойнауының шексіз байлығына сенді», – деп жазды осы тұста кеңестік геолог Дмитрий Щербаков.

Үлкен Жезқазғанның ашылуы орталық Қазақстанның және жалпы еліміздің дамуын өзгертті. 1940 жылға қарай облыста инфрақұрылым, оның ішінде Досмурзин су қоймасы және Жезқазған, Қарағанды ​​және Балқашты байланыстыратын темір жол салынды.

Жезқазғанның игерілуі 1934 жылы еліміздегі алғашқы жоғары техникалық оқу орны – қазіргі Сәтбаев атындағы Қазақ тау-кен металлургия институтының құрылуының басы болды.

Сәтбаев Жезқазған кен орнындағы ферромарганец кендерін барлау мен игеруде де үлкен рөл атқарды. Бұл маңызды өнімдер Ұлы Отан соғысы жылдарында Кеңес Одағының болат өнеркәсібінің дамуына ықпал етті. Оның тәжірибесі Батыс Қазақстандағы Атырау мен Маңғыстаудың бай минералдық ресурстарына қатысты ғылыми болжамында да айқын көрінді.

Сәтбаевтың жетекшілігімен Қазақстанның минералдық-шикізаттық ресурстарының алғашқы кешенді картасы жасалды.

 

Ғылым академиясының құрылуы

Ғалым ретінде Сәтбаев екі негізгі мақсатты көздеді: геологиялық барлау жұмыстары және ғылыми қоғам құру, бұл оны 1946 жылы Қазақ КСР Ғылым Академиясының тұңғыш президенті болуына әкелді. Адал, тынымсыз, жігерлі Сәтбаев сұраған кез келген адаммен қиыншылықпен жинаған білімін бөлісуге әрдайым дайын болатын.

Ұлы Отан соғысының қиын жылдарымен тұспа-тұс келген қысқа мерзім ішінде ол бұрын ұмытылған кеңестік ғылыми ұйымды бүкіл республиканың ғылыми штабына айналдырды.

Сәтбаев академияны ғылымның барлық салаларын біріктіретін күш деп жариялады.

«Академияның күші - бұл әр түрлі ғылыми салалардың жан-жақты көрінісі бола отырып, барлық ғылымдарды тоғыстыратын жер. Ғылымның шынайы ілгерілеуі оның өндіріспен органикалық интеграциясының арқасында жүреді, бұл ретте ол өндірісті озық технологиялық кезеңдерге бағыттайды, сондай-ақ симбиотикалық қатынастардан пайда көреді, осылайша нағыз прогрессивті ғылымды бейнелейді», - деп Сәтбаев жазған болатын.

Академия президенті ретінде Сәтбаев еліміздің ірі кәсіпорындарында ғылыми-зерттеу институттарын, олардың филиалдары мен бөлімшелерін құруға бастамашы болды. Ол әртүрлі аймақтарда ғылыми сессиялар өткізді, бұл өз кезегіңде қуатты экономикалық серпіліске әкелді.

Жыл сайын 12 сәуірде Қазақстанда Сәтбаевтың туған күніне орай Ғылым қызметкерлері күні атап өтіледі.

 

Мәдениет

Қазақ мәдениеті Сәтбаев өмірінің үлкен бөлігін құрады. Ол қазақтың ауызша фольклорын жақсы көретін, оның ең жылы естеліктері аға ұрпақпен әңгімелесу, түрлі жер-су атауларының шығу тегін түсіндіретін ертегілер мен аңыздарды жазып алу кезінде туындады.

«Ер Едіге» халық эпосының әртүрлі нұсқаларын мұқият зерттеген Сәтбаев оның мәтінінің жаңа басылымын дайындады, бұл Қазақстанның ортағасырлық тарихын зерттеуге елеулі үлес болатын.

Ол Мұхтар Әуезовтің «Абай жолының» да маңыздылығын мойындаған көрнекті ғалым болды. Сондай-ақ ол композитор, коллекционер Александр Затаевичке 25 халық әнін сыйға тартып, театр, өнер, мәдениет, жастар тәрбиесіне қатысты көптеген шығармалар жазды.

Сәтбаев 1964 жылы 65 жасында дүниеден өтті.